Mapa Literario de Compostela

Itinerario realizado para conmemorar o centenario da creación das Irmandades da Fala, movemento político e cultural nacido na Coruña no ano 1916. Esta ruta fai un percorrido polos lugares ligados á Irmandade compostelá, a segunda en constituírse, apenas 10 días despois da coruñesa, baixo a presidencia de Luís Porteiro Garea. O actual Instituto Rosalía de Castro, o Teatro principal, a imprenta Nós ou o a Casa da Parra son algúns dos escenarios nos que se desenvolveu o importante labor das Irmandades.

2. Instituto Rosalía de Castro.

Este edificio foi cambiando de usos co tempo e na súa historia encontramos tamén algúns acontecementos relevantes relacionados coas Irmandades da Fala. Así, por exemplo, neste edificio celebrouse a II Asemblea Nacionalista das Irmandades da Fala, durante os días 7, 8 e 9 de novembro de 1919.

As Irmandades da Fala celebraron un total de 7 asembleas, en diferentes partes do país. Nestas asembleas un dos debates recorrentes xiraba ao redor dunha cuestión central: cal debía de ser o papel das Irmandades da Fala na sociedade? As discrepancias manifestáronse en dous posicionamentos predominantes: unha corrente que avogaba por traballar exclusivamente desde o plano cultural e outra corrente que entendía que as Irmandades debían actuar como actor político: “Intervir na política para esta se faga en proveito do pobo”.

De especial relevancia foi I Asemblea Nacionalista, que tivo lugar en Lugo no ano 1918. Nesta asemblea as Irmandades da Fala superan o rexionalismo inicial dos seus postulados e defínense como nacionalistas:

“Tendo a Galicia todal-as caracteristicas esenciaes de nazonalidade, nós, nomeámonos, d-oxe pra sempre, nazonalistas galegos, xa que a verba rexonalismo non recolle todal-as aspiraciós nin encerra toda a intensidade dos nosos problemas”.”

Na II Asemblea Nacionalista, evidéncianse certas discrepancias entre quen defende non concorrer ás eleccións e quen considera necesario participar e evidénciase o debate interno. Triunfa a segunda postura que busca a madurez do nacionalismo. Desde esta II Asemblea os enfrontamentos van subindo de ton e de intensidade, até que no ano 1922 se celebra en Monforte de Lemos a IV Asemblea Nacionalista. Esta asemblea será especialmente significativa porque no seu transcurso prodúcese a ruptura do grupo. As Irmandades rompen coa unidade de acción. Por unha parte, a maioría da Irmandade da Coruña e outras da comarca móstranse partidarios da acción política e concorrer ás eleccións da man dos republicanos. Pola outra, Vicente Risco lidera o grupo que acabará dando lugar á Irmandade Nazonalista Galega, e que defende o abstencionismo electoral por considerar que non representa as ansias nacionalistas. Despois de diversas escisións, en 1931 ten lugar en Pontevedra a VII e última das asembleas das Irmandades da Fala como tal. Nesta Asemblea acórdase a súa disolución como grupo e asúmese a necesidade de crear un partido político que aglutine o galeguismo. Neste ano 1931 xorde o Partido Galeguista.

A historia deste edifico está tamén ligada ao Seminario de Estudos Galegos, do que foi sede entre 1925-26, e que posteriormente se trasladou a Fonseca. O Seminario de Estudos Galegos nace en 1923, onde está situada a casa da familia de Rosalía de Castro, en Ortoño, impulsado por un grupo de nove estudantes da universidade de Santiago de Compostela preocupados pola pasividade dunha universidade que vive de costas á sociedade. Un dos obxectivos do Seminario de Estudos Galegos é estudar Galiza de xeito científico, desde diferentes ámbitos e con equipos de traballo interdisciplinarios. No SEG axiña se integraba parte da intelectualidade galeguista que se movía ao redor das IF. A pesar da ausencia de apoios oficiais e da escaseza de medios e coa axuda do que se denominou socios protectores, o SEG creou catorce seccións de estudo: Ciencias Naturais, Ciencias Aplicadas, Xeografía, Etnografía e Folclore, Historia, Prehistoria, Arqueoloxía, Filoloxía, Historia da Literatura, Artes e Letras e Ciencias Sociais, Xurídicas e Económicas.

Coa instauración da ditadura franquista no ano 36, esta institución foi desmantelada e moitas das persoas que traballaron ao seu abeiro foron asasinadas, exiliadas e expedientadas ou sancionadas.

3. Teatro Principal

Santiago foi xunto con Coruña, Vigo, Ourense, Ferrol, e Betanzos onde se concentrou o labor teatral das Irmandades, sendo este teatro, o Principal, un dos seus escenarios.

Como xa comentamos, as Irmandades querían promover a lingua en todos os ámbitos onde non estaba presente, e deles o teatro foi un dos máis importantes. Villar Ponte dicía que coas representacións podían chegar “pol-os ouvidos e os ollos a moitos corazóns simultáneamente" e que “levaríanos a gañar moitas batallas no campo da lingüística”.

Como conta Vilar Ponte:
“Pero o teatro non é doado facelo xurdir na Galicia sen termos un cadro de actores disposto a cultivalo de xeito periódico. E para soster este cadro precísase diñeiro. Quen o podería doar? Os organismos oficiais, deputacións e concellos, áchanse moi lonxe de sentiren semellante problema".

Encontramos neste texto a principal dificultade das Irmandades da Fala para que funcionara o teatro: a falta de actores e actrices, e moito máis profesionais. Compostela, con todo, vai marcar unha pequena diferenza neste aspecto xa que á calor da universidade había máis actores e actrices que noutros lugares do país. Xa vimos como reaccionaron ante a ausencia de estudos sobre Galiza na Universidade: alimentando o SEG. Pois, no caso do teatro non vai ser diferente: en 1919 porán en marcha na Coruña o Conservatorio Nazonal de Arte Galego, unha institución para profesionalizar o teatro galego. O máis destacado deste conservatorio, ademais de que evidentemente facían representacións, é que daba formación actoral e ensinaba técnicas interpretativas modernas, algunhas traídas no estranxeiro (Lisboa).

Unha das obras máis polémicas saídas do Conservatorio, estreada no Ferrol en 1919, foi Donosiña de Xaime Quintanilla. Obra que non chegou a se representar aquí. A protagonista era unha muller adúltera e que por riba dá un bico sobre o escenario ao seu amante.

Foi un tremendo escándalo na época! Isto lévanos a falar das mulleres das Irmandades. Na época aínda non teñen dereito ao voto , e non o terán até 1931, e até o curso 1913-14 tampouco podían ingresar na universidade compostelá. E só en 1919 encontraremos por primeira vez unha muller matriculada. A pesar deste contexto hai que sinalar que as mulleres foron parte activa das Irmandades da Fala. Contaban cunha delegación específica chamada Sección Feminina. A máis temperá en nacer será a da Coruña. Esta sección chegará a ter máis de 200 asociadas. Foron fundamentais, por exemplo, para recadar fondos para as Irmandades. A pesar deste papel secundarizado da muller, a reivindicación da igualdade de dereitos para a muller formou parte desde o comezo do ideario das Irmandades da Fala, e así se recolle no manifesto da asemblea de Lugo ou nas conclusións da II Asemblea Nacionalista.

Con todo, non podemos esquecer as mulleres das Irmandades da Fala e as do Seminario de Estudos Galegos ou as do conservatorio. Imos destacar só algunhas: Micaela Chao, é a única muller que consta no acto fundacional das Irmandades da Fala da Coruña, foi a primeira presidenta da Sección Feminina das Irmandades da Fala da Coruña e viaxou coa irmandade a Cataluña, en 1917, como parte dunha delegación galega para a confraternización cos rexionalistas cataláns e na que estaría tamén Porteiro Garea. Outra é Coroa González . Pouco se sabe dela. Escribe n’A Nosa Terra, e nos seus artigos plasmaba ideas certamente innovadoras para a época. Destacamos unha curiosidade da súa escrita: o emprego habitual na súa linguaxe de "homes e mulleres", "fillos e fillas" e "nenos e nenas". A linguaxe non sexista vén de lonxe! Velaquí un anaco dun artigo seu: “É necesario ensinarlle a traballar, para ser independente, e facerlle comprender que non é necesario o casamento, nen ser monxa, para ser feliz neste mundo. Só pode adquirir a súa independencia por medio do traballo, e o día que as nosas mulleres poidan gañar a vida independentemente, sen precisar de ninguén terán independencia de carácter, e poderán casarse, ou non, sen ter medo a quedar solteiras, pois non precisan de un que as manteña.” Restan máis mulleres, como a mestra Elvira Bao, que foi secretaria da Xunta Directiva das Irmandades da Fala na Coruña en 1918 e colaborou no Cadro de Declamación e Xosefa Iglesias Vilarelle , compostelá moi vinculadas ao SEG e que publica o primeiro texto didáctico en galego, Método de lectura. E, por suposto, María Miramontes.

5. Rúa do Vilar, 21

Neste edificio que en 1916 era o local do Círculo Católico de Obreiros ten lugar o acto fundacional da Irmandade de Santiago de Compostela. Será o 28 de maio de 1916, só uns días despois da constitución das Irmandades da Fala da Coruña. Neste acto inaugural destaca, entre as persoas asistentes, Lois Porteiro Garea: Un mozo de 28 anos, catedrático de Dereito e que será elixido o primeiro presidente da Irmandade compostelá.

Porteiro Garea será, xunto con outros irmáns e irmás das xeracións máis novas das Irmandades, un dos defensores da implicación política das Irmandades da Fala e un impulso para a superación do rexionalismo precedente. Neste discurso inaugural do acto fundacional da delegación de Compostela deixa entrever o que será o programa político das Irmandades da Fala

En 1917, aproximadamente un ano despois, pronunciará outro discurso no Casino Republicano da cidade da Coruña no que se anuncia a pasaxe das Irmandades da Fala de grupo de “Amigos da Fala” a organización con proxecto político afín pero distinto ao republicanismo.

A proposta inicial desta tendencia política das Irmandades da Fala recollerase en 1918 no documento coñecido como Manifesto de Lugo, resultado da I Asemblea Nazonalista, e no que se condensan as aspiracións políticas das Irmandades. Neste manifesto faise referencia ás principais reivindicacións das Irmandades e reclaman, entre outros aspectos, como parte dos Problemas Constituíntes:

1. Autonomía integral para Galicia. 2. Cooficialidade dos idiomas galego e castelán. 3. Federación da Iberia. Dentro desta federación, igualdade de relacións con Portugal.

Como parte dos Problemas Políticos: 1. Igualdade de dereitos para a muller. 2. Creación do Poder Autónomo, representado por un xuntoiro ou Parlamento Galego, elixido por sufraxio universal.

Nese mesmo manifesto refírense tamén ás Facultades do Poder Galego, ás Cuestións Xurídicas que afectan a Galiza, aos Problemas Económicos e a Aspectos Artísticos. O Manifesto de Lugo será a base común de todos os programas do nacionalismo até, polo menos, a II República. Porén, esta viraxe cara á política das Irmandades provocou a saída dos integrantes rexionalistas, culturalistas e españolistas. Por outra parte, La Voz de Galicia, que até ese momento era a impresora d’A Nosa Terra, deixa de imprimir o xornal. E os republicanos venos como unha ameaza para repartir as cotas políticas.