Paseo que rende homenaxe á novela Scórpio de Ricardo Carvalho Calero no 30 aniversario da súa publicación (1987-2017). Percorre espazos da cidade relacionados tanto co autor como coa obra e o seu tempo.
Este paseo percorre espazos da cidade relacionados tanto con Carvalho Calero como co seu romance “Scórpio”, publicado en 1987. Este paseo é unha homenaxe polo 30º aniversario da primeira edición desta obra.
Ricardo Carvalho Calero naceu en Ferrol o 30 de outubro de 1910, era por tanto de horóscopo Escorpión, un dato importante cando falamos da novela, e faleceu en Compostela, en 1990. Nos seus 80 anos de vida tivo tempo de facer moitas cousas, dalgunhas delas falarase ao longo do paseo. Foi, por exemplo, membro do Seminario de Estudos Galegos e do Partido Galeguista, loitou na Guerra Civil no bando republicano, estivo preso en Xaén despois de ser xulgado por ‘separatismo’, foi o primeiro catedrático de Lingua e Literatura Galegas e foi considerado o ideólogo do reintegracionismo. E, entre tanto, tivo tempo para escribir múltiplas obras de poesía, teatro, narrativa e ensaio.
Cal foi a súa relación con Compostela? Chegou aquí por primeira vez con 15 anos, en 1926 para estudar Dereito, carreira que rematou en 1931, voltará para Ferrol en 1933. Non será até 1965 que volte a vivir aquí, deixa a dirección do Colexio Fingoi en Lugo e incorpórase como profesor interino de Lingua e Literatura Galegas na USC e no ano seguinte gaña a prazas de adxunto no Instituto Feminino “Rosalia de Castro”.
A obra que nos trae aquí hoxe, o romance “Scórpio”, publicouno Carvalho por primeira vez en 1987 na editora Sotelo Blanco. Recoñecida como un dos mellores romances da literatura galega, recibiu o premio anual da Crítica española en 1988 para narrativa en galego. Esta obra marca moitos paralelismos coa vida do autor, de feito a obra transcorre entre 1910, ano do seu nacemento, e finaliza en 1939, ano en que termina a Guerra Civil, na cal participou activamente do lado republicano. Dise que este romance é parcialmente autobiográfico ou mesmo heterobiográfico, xa que encontramos cousas de Carvalho non só nunha das personaxes, senón en varias delas. O protagonista principal do libro é Rafael, tamén chamado Scórpio porque ese era o seu signo do zodíaco, como Carvalho Calero, mas el nunca fala na obra, non chega aparecer como narrador. Xa o fan outras 34 personaxes que van describindo a súa vida e o seu tempo. Entre esas voces encontramos varias que se asocian coa propia experiencia de Carvalho, tal e como comentou el mesmo:
"(...) a obra contén unha cantidade mui grande de vivéncias vitais miñas. Mas estas están distribuidas dunha maneira profusa através de distintas personaxes. (...) En conxunto eu creio que presenta o drama, presenta a verdadeira traxédia dunha xerazón, a xerazón esta que chamábamos "Halley"1 ou que chamábamos ás vezes xerazón do Seminário. Eu son un pouco Scórpio, pero mui pouco. (...) Pero son tamén Barreiro, son tamén Casado, son tamén Salgueiro, e se me apuran son todos os personaxes masculinos e femininos que alí bulen. (...)”
Voz e Siléncio (Entrevista con Carvalho Calero, 1991, Edicións do Cumio. Con Francisco Salinas Portugal).
“Scórpio” está composta por 2 partes: a primeira transcorre en Ferrol, Compostela e Salamanca, e na segunda a acción pasa para Madrid, Valencia, Andalucía, Barcelona e Portugal. Este paseo centra a atención só na 1ª parte naqueles treitos que transcorren en Compostela. Este paseo será como a obra, un quebracabezas que nunca parecerá completamente acabado, e apoiarase moito en textos desa obra e das diferentes conversas que tivo Carvalho con Carme Blanco, Fernán-Vello e Pillado ou Salinas Portugal.
Por que se comeza nesta rúa Carreira do Conde? Porque aquí viviu Carvalho Calero, como ben indica esta placa, e por iso temos alí a estatua que se lle dedicou, e tamén porque esta rúa, a Carreira do Conde, ten certa presenza en “Scórpio”. Nos primeiros momentos que transcorren nesta cidade durante o libro aquí vivían as irmás Cleo e Eugénia. Temos un pequeno texto de “Scórpio” que fala dunha situación “interesante” que aquí transcorre nun momento en que os protagonistas do libro son adolescentes e estudantes universitarios que van descubrindo “cousas” da vida:
“O doutor Meilám deixou-na a isso das oito ao pé da sua casa, a de Júlia, na Carreira do Conde. Como Eugénia lhe dixera que durante a sua ausência assistiria às conferências que a essa hora se celebravam no Social sobre o descobrimento de América, e sabia que Marinha, a criada, teria permisso até o dia seguinte, abriu com a sua chave, como soía fazer nesses casos, sem chamar à porta. A casa estava em silêncio, e Júlia avançou polo corredor até o dormitório. Empurrou a porta e, ao ver o que viu, deitou um terrível berro e caiu fulminada, sem sentido.”
(XVII Nona - Scórpio)
O edificio do actual Instituto Rosalía de Castro, foi anteriormente o Instituto Feminino Rosalía de Castro, e nel traballou como profesor adxunto Carvalho de 1965 até 1972, ano en que gaña o concurso para ser catedrático de Lingüística e Literatura Galega na USC.
Aquí estivo tamén a sede da “Sociedade Económica de Amigos del País” a partir de 1883, nesta entidade, aínda que non neste edificio, Rosalía de Castro, quen é mencionada até catro veces en ‘Scórpio’, recibiu formación musical, artística e literaria. Aquí tamén se realizou a II Asemblea Nacionalista das Irmandades da Fala, en 1919, fixo Castelao unha exposición e ademais foi sede do Seminario de Estudos Galegos entre 1925 e 1930, cando se traslada para o Pazo de Fonseca, do cal lembra Carvalho que tiña unha estufa ao redor da cal se refuxiaban en tempos de frío. En maio do 32 daría aquí unha conferencia un dos autores máis lidos pola xeración de Carvalho, Federico García Lorca.
O Seminario nace en 1923, nun acto na casa da familia de Rosalía de Castro, en Ortoño, impulsado por un grupo de nove estudantes da USC preocupados pola pasividade dunha universidade que vive de costas á sociedade e á realidade galegas. Un dos seus obxectivos é estudar Galiza de xeito científico, desde diferentes ámbitos e con equipas de traballo interdisciplinarias. No Seminario integrouse parte da intelectualidade galeguista que se movía ao redor das Irmandades. A pesar da ausencia de apoios oficiais e da escaseza de medios e coa axuda do que se denominou socios protectores, o Seminario creou catorce seccións de estudo. Chegou a ter máis de 200 persoas socias activas e arredor de 400 socios e socias protectoras. Coa instauración da ditadura franquista esta institución foi desmantelada e moitas das persoas que traballaron ao seu abeiro foron asasinadas, exiliadas e expedientadas ou sancionadas.
En 1927 Carvalho ingresa no Seminario de Estudos Galegos e como se viu na anterior parada, el mesmo di que Scórpio presenta o drama “da xerazón esta que chamábamos ‘Halley’ ou que chamábamos ás vezes xerazón do Seminário”. Eran estudantes educados baixo o signo do centralismo e que tiñan que adaptarse pola súa conta á cultura galega. Lembra Carvalho que as primeiras actividades ás que asistiu no Seminario foron un curso-pasantía sobre Fonética Histórica Galega impartido por Luís Tobío e a Festa da Prosa Galega, onde coñeceu membros da Xeración Nós, como Castelao, Otero Pedrayo ou Vicente Risco. As personaxes principais da obra tamén participan do Seminario:
“Fomos fazendo amizades. Entre elas a de um rapaz que adoita sentar-se junto a mim. Este rapaz tem um irmao que está terminando a carreira de Direito, e que é um dos directivos do Seminário de Estudos Galegos, em cuja fundaçom participou. Levou-nos ali, quer dizer, ao local que o Seminário ocupa, numha aula, ou sala, do paço de Sanclemente, onde está instalada a Sociedade Económica de Amigos do País. Apresentarom-nos ao Presidente, um catedrático de pequena estatura, sonrosadas faces, claros olhos e brancos e grandes bigodes, e ao Secretário, um recém licenciado, alto, delgado, algo carregado de costas, com óculos de grossas lentes. (...) Dixérom-nos que se éramos poetas podíamos ingressar no Seminário mediante a leitura de um conjunto de versos, em galego, naturalmente.” (X- Sagitário, Scórpio)
Nas “Conversas” con Carmen Blanco (1989) o propio Carvalho fala máis da súa experiencia persoal e bota luz, por exemplo, sobre quen era ese “catedrático de sonrosadas faces”:
“O Seminário estaba entón instalado no antigo Colexio de San Clemente, hoxe o Instituto Rosalía de Castro; e mui pronto me incorporei aos traballos que alí se realizaban; era presidente daquela institución, no momento en que eu cheguei a Santiago, don Salvador Cabeza de León (...). Eu cheguei a desempeñar o cargo de Secretario de Actas, e máis adiante, o de Secretario Xeral (...). fixen amizade (...) con estudantes ou mozos profesores que traballaban nas diversas seccións do Seminario, como son os xa citados Ramón Martínez López, Xosé Filgueira Valverde e tamén Luís Tobío Fernández, Antón Fraguas, Sebastián González. (…) o Seminário era para min un fogar, un casino, e lembro que soíamos pola tarde reunirnos para traballar naquel local e depois, cando o tempo o permitía, saíamos a dar un paseo antes de cear, ou pola Ferradura, onde se paseaba no verao – pola Alameda máis propriamente – ou pola rúa do Vilar, por onde se paseaba no inverno. (….) non dispúñamos de demasiados medios para frecuentar os cafés ou as tabernas. De maneira que o paseo era unha prática social moi utilizada.”
Por certo, quen deu nome ao Seminario foi o seu primeiro presidente, Armando Cotaredo Valledor, quen fora tamén profesor de Lingua e Literatura Españolas de Carvalho Calero. Nas conversas que tivo con Carmen Blanco e con Fernán-Vello e Pillado Mayor, Carvalho relembra a vida intelectual e universitaria de Compostela, mais tamén a relixiosa e a artesanal e, como non, a dos paseos, que vemos estaba ben presente na vida de Calero e no día a día de Compostela, como nos conta tamén Sagitário, outro dos protagonistas de ‘Scórpio’:
“Ao findar as aulas, se o tempo é bom, imos dar umha volta à Ferradura. Depois de jantar, Scórpio pom-se a estudar imediatamente, e só ao entardecer sai da casa e vai ao Seminário, onde trabalha um pouco. Ao sairmos, passeia com outros membros dessa Instituiçom, esquivando todo contacto coas nossas antigas companheiras, as quais, por parelhas ou por tercetos, ou bem com noivos ou acompanhantes, seguem o antigo costume de ir e vir rua acima ou rua abaixo.“
A hoxe Facultade de Xeografía e Historia foi antes Facultade de Filosofía e Letras, e foino desde 1922 até 1974. O percurso académico de Carvalho, Scórpio e amizades é case idéntico nalgúns puntos do seu currículo como estudantes: tanto o noso protagonista real como os da ficción chegan a Compostela en 1926, estudan inicialmente Filosofía e Letras e despois pasan para Dereito. Imos deixar novamente que nolo conten os protagonistas. Primeiro Carvalho cun resumo do seu periplo académico:
“Aínda que era Filosofía e Letras a carreira que eu encetara, en realidade, estudei Direito, porque a carreira de Direito se iniciaba cun curso preparatorio, que era, ao mesmo tempo, o primeiro ano de Filosofía e Letras. (...) como a carreira de Filosofía e Letras non tiña entón máis saída, praticamente, que unha cátedra (...), as perspectivas de obter unha remuneración como consecuencia do exercicio da profesión eran un pouco aventuradas. Entón isto decidiume a cursar Direito, porque se estimaba que tiña máis saídas. (...) [Despois] fixen unhas oposicións ao corpo administrativo de funcionarios do concello de Ferrol, e unha vez que as gañei, seguín por libre a carreira de Filosofía (...).” (Conversas con Carmen Blanco).
Agora damos voz a Sagitário:
“Estamos matriculados no primeiro curso de Filosofia e Letras, que é ao mesmo tempo preparatório de Direito. Temos todo o ano académico para pensarmos se em definitiva havemos seguir a carreira de Filosofia e Letras, que é a que nos atrai, na nossa condiçom de literatos, ou a de Direito que tem mais porvir (económico).” (Sagitário X)
Un dos grandes valores do romance ‘Scórpio’ é o de deixar testemuños do seu tempo, non só dos protestos estudantís que viron e viviron, senón tamén, por exemplo, da presenza das mulleres nas aulas.
Lembremos que só é permitida a matrícula na USC a mulleres a partir do curso 1913-1914. De aí que Rosalia de Castro, como mencionáramos, recibira formación na “Sociedade Económica de Amigos del País” e non tivera a oportunidade de asistir á universidade. Como conta Sagitário: “Há seis ou sete rapazas no curso, que se sentam juntas nas ringleiras mais altas dos escanos.“ (Sagitário, X) e como completa Carvalho:
“Mui poucas mulleres na universidade. En Direito practicamente nengunha. Recordo unha que era dunha familia mui coñecida de banqueiros en Santiago e era a única ou case a única que estudaba Direito. En Filosofía e Letras estudaban máis, había grupos de rapazas. (...) A miña muller estudou Filosofía e Letras. Coincidimos nalgunhas das asignaturas que eu cursaba. (...) “ (CB).
A compañeira de Carvalho era María Ignacia Ramos, quen ademais de se licenciar en Historia, foi tamén usuaria da biblioteca do Seminario. Foron poucas as mulleres que participaron no Seminario e moi pequena a súa colaboración nas actividades. En 1936 eran só 12 as socias activas, lonxe do 10% de mulleres que nese ano estudaban na USC. Se non era fácil para elas acceder aos estudos universitarios –mesmo tendo un pai ilustrado, caso que relatan tanto María Tobío como Concha Castroviejo–, moito mais difícil resultaba dedicarlle, ademais, tempo e traballo non remunerado a unha asociación científico-cultural. Como dicía Concha Castroviejo, ela mesma foi unha desas “lindas nenas da burguesia galaica, cuxos pais preferían aínda que non estudasen o bacharelato nin fose á universidade”. Por certo, Carvalho e Concha Castroviejo van coincidir en Valencia nos últimos momentos da Guerra Civil.
A nivel de profesorado encontramos algunhas referencias en ‘Scórpio’ que o propio Carvalho axuda a descifrar nas conversas con Carme Blanco, por exemplo non é difícil asimilar a figura de Recaséns Siches á do profesor Maluquer que aparece na obra. Deamos voz a Sagitário (X), quen de paso xa nos introduce no clima político da época:
“Scórpio é o aluno predilecto do professor Maluquer, que chegou recentemente à cidade, procedente de Viena e Berlim, onde foi discípulo, respectivamente, de Kelsen e de Stammler. Este catedrático novo logrou suscitar interesse polos problemas da filosofia do Direito mesmo em círculos cultos nom vinculados à Universidade. Cresce no ambiente a preocupaçom política. Poucos estudantes há que nom se declarem hostis à Ditadura e à Monarquia.”
Lembremos que estamos nos anos da que se ten chamado “ditadura con rei”, a de Primo de Rivera con Alfonso XIII, que vai de 1923 a 1930, ano en que será substituída pola chamada dictablanda do xeneral Dámaso Berenguer, que precedeu á Segunda República do 31, e que tentou acalmar a situación, ben alterada polo crac da Bolsa do 29 e polas revoltas sociais derivadas das políticas da etapa de Primo de Rivera. Nesa época o mundo vivía a implantación do fascismo na Italia e en Alemaña, e outras ditaduras impóñense en Portugal e na Polonia. No Estado español a ditadura ten moitas repercusións, unha delas será a da represión de calquera expresión nacionalista que non fose a propiamente española. Co fin da ditadura o galeguismo espreguízase e estruturas como as Irmandades da Fala, nacida na xeración anterior á de Carvalho ou Scórpio, transfórmanse en estruturas políticas, como o Partido Galeguista. De todo isto dá conta Carvalho no seu romance. Estamos no ano 1930 e, en palabras de Sagitário:
“E agora o Ditador está morto. Exonerado polo Rei, foi-se a Paris, e ali findou a sua vida. O Rei quer restaurar o antigo regime. Muitos pedem Cortes Constituintes. Com Berenguer, temos outra vez reunions políticas (...). (...) eu «nengumha vez» tinha presenciado com anterioridade reunions políticas. Quero dizer reunions políticas nom convocadas polos que ostentam o poder. Quando as havia, antes da Ditadura, eu era mui neno para assistir a elas. (...). Assistim a algumhas reunions de galeguistas. Trata-se de formar umha agupaçom política que os reúna a todos. As cousas vam mui devagar. Os moços falamos umha língua, os velhos falam outra. Há-nos que som galeguistas puros, e só pensam num estatuto para o nosso país, um estatuto de autonomia. Mas alguns destes falam da República Federal. Outros misturam as ideias galeguistas com avançadas ideias sociais, e citam Marx e Lenin.” (Sagitário, XXXVII)
Tanto nas conversas como en Scórpio, Calero insiste na idea de que case todos os estudantes daquela época eran, non apenas liberais e antiditadura, mas tamén republicanos.
Mais isto era en 1930 e os nosos protagonistas están a piques de remataren os seus percorridos académicos en Compostela. No 31 tanto Carvalho como Rafael/Scórpio finalizan Dereito, é o ano en que Carvalho publica o seu primeiro libro de poesía en galego, “Vieiros”, para pouco despois marchar para Ferrol como funcionario municipal e continuar como alumno libre a carreira de Filosofía e Letras.
Rafael/Scórpio marcha no 31 para Salamanca onde se matricula en Filosofía e Letras para estudar o ramo de Linguas, ou Filoloxía Románica, xa que en Compostela só existe a sección de Historia.
Outro dos momentos históricos narrados nesta primeira parte da obra e que nos trae até aquí é a proclamación da Segunda República. Desta vez Carvalho dá voz a un novo narrador anónimo, un “estudante” que conta:
“Saímos tumultuosamente da casa de Domínguez, quando o nosso anfitriom conseguiu comunicaçom com o seu primo de Madrid e este lhe dixo que o Ministério da Governaçom fora ocupado polos republicanos e que desde o balcom se proclamara a República. Nom sabíamos se teríamos que assaltar o paço de Rajói. Quando chegamos à praça do Obradoiro, já havia nela muita gente, e polo Franco, pola avenida de Rajói, por Hortas e Carretas, por Sam Francisco, pola Azevicharia, afluíam novos grupos.
Pronto a praça estivo quase cheia de pessoas, e começárom a aparecer entre elas bandeiras republicanas. Dizia-se que os concelhais republicanos eleitos estavam negociando com as autoridades municipais saintes. De súbito, um grupo de pessoas apareceu no balcom principal e foi içada no hastil umha grande bandeira tricolor em meio das aclamaçons da multitude. O que ia ser o primeiro Alcalde republicano pronunciou um discurso em que deu conta do triunfo geral das candidaturas republicanas em toda Espanha, da proclamaçom da República em Madrid e da ordem e disciplina com que todos os acontecimentos se estavam produzindo. Logo, um home de volumosa presença e barbas pimargallianas, a quem bem conhecia eu como velho republicano que ele era, tomou a palavra, e declarou que aquele era o dia mais feliz da sua vida (...). Todos aplaudimos com frenesi, e dando vivas e morras espalhamo-nos polos cafés e as tabernas para celebrar o triunfo.”
Ese primeiro alcalde republicano de Compostela era Raimundo López Pol, militante da ORGA (Organización Republicana Gallega Autónoma). Pouco despois, en decembro de 1931 fúndase en Pontevedra o Partido Galeguista, alí estarán Scórpio e Sagitário, que pasan a ser afiliados fundadores do partido e onde poden “trocar umhas palavras com Castelao e Otero Pedraio” e alí estivo tamén Carvalho.
Carvalho lembra nas conversas con Fernán-Vello e Pillado Mayor como en 1931 o alcalde de Santiago, Felipe Gil Casares, ante as desordes que segundo el se daban na universidade ordenara a entrada da forza pública, o que levou Carvalho a escribir o libro “La fuerza pública em la Universidade de Santiago. Datos y Documentos”, contra a intromisión dunha autoridade civil no recinto universitario. Este alcalde, Felipe Gil Casares, cando se produciu o golpe de Estado do 18 de xullo de 1936 presentouse ao comandante militar de Compostela Bermúdez de Castro con 30 mozos das Juventudes de Acción Popular armados para ofrecer os seus servizos aos sublevados. Esta mesma personaxe anos despois pediríalle a Carvalho unha copia do seu libro, prometendo que non o perseguiría polos seus contidos. Contrasta esta actitude coa de Xoán Xesús González, a quen mencionamos na anterior parada, que se puxo á fronte dun grupo de 50 obreiros de Teo, coñecido como O Terzo de Calo, que se dirixiron cara a Compostela para defender a legalidade republicana. Acabaría nos baixos deste pazo, no cárcere da Falcona, con, entre outros o tamén mencionado Ánxel Casal ou Camilo Díaz Baliño, e sería fusilaron o 12 de setembro de 1936, na tapia do cemiterio de Boisaca.
Se nos fixamos, en ‘Scórpio’, podemos percibir que son sempre as personaxes masculinas quen protagonizan os acontecementos históricos e políticos, para alén de mostraren unha maior evolución que as personaxes femininas ao longo da obra. Sagitário, Salgueiro e Scórpio pertencen á xeración do Seminario, participan en asembleas de estudantes, greves, recitais de poesía, na FUE, asisten a conferencias, van á asemblea fundacional do Partido Galeguista, etc. Como di Salgueiro: "Hai, porém, que comportar-se seriamente, e sacrificar algo ao bem comum. Estamos num momento histórico. Hai que comprometer-se". E as mulleres? Que facían? En moitas ocasións aparecen máis como protagonistas das relacións, das descricións físicas, dos sentimentos ou das emocións, tal e como narra Cheli…
“Depois do almoço, dom Francisco retirou-se a descansar, e nós fomos ver a catedral e abraçar o Apóstolo. Ajoelhada ante a Virgem da Soledade, e ouvindo os versos de Rosalia recitados por Rafael, entrou-me umha emoçom mui grande, e nom pudem reprimir os solouços.” (XXII Chéli, Scórpio).
Desde unha perspectiva crítica, o papel da muller en ‘Scórpio’ e nas obras de Carvalho foi albo de varios artigos xornalísticos de Helena Miguélez e tamén no seu ensaio “Galiza, um povo sentimental?”. Estas críticas recibiron diversas respostas, como a de Pilar García Negro.
Segundo Carvalho unha das lecturas máis comúns entre o estudantado universitario da súa época era a dos poetas da xeración do 27 española e entre eles cita a Rafael Alberti, Lorca, Jorge Guillén ou Pedro Salinas. Un dos membros desa xeración, Gerardo Diego, chegou a Compostela o 1 de novembro de 1929 para falar na Facultade de Filosofía e Letras sobre “Poesía Nueva y Scarlatti”. Na noite da súa chegada á cidade colapsa a central eléctrica e todo fica ás escuras, xusto na noite en que polas rúas saían as devotas á novena das Ánimas, “acompañadas por escuderos o dueños con linterna”, o cal o inspira esa mesma noite para escribir á luz dunha candea o poema “Ante las torres de Compostela”, que publicaría en 1940 no libro “Ángeles de Compostela” e do que lemos este extracto:
“También la piedra,si hay estrellas, vuela.
Sobre la noche, biselada y fría,
creced, mellizos lirios de osadía;
creced, pujad, torres de Compostela.”
E puido publicar en 1940 porque Gerardo Diego foi o único da xeración do 27 que se posicionaría no 36 a favor do golpe de estado militar. Todo o oposto aconteceu con outro visitante da cidade Lorca, quen tamén escribiu á cidade e a esta praza, ou con outro poeta, que segundo Dámaso Alonso foi o “genial epílogo” da xeración do 27, falamos de Miguel Hernández. De feito o ano 2017 declarouno o Congreso español como o “Ano Miguel Hernández” ao cumprírense 75 anos do seu falecemento no cárcere en Alacante após ter loitado na Guerra Civil polo bando republicano. Miguel Hernández ten dous curiosos datos que o poñen en relación con Carvalho Calero. O primeiro é que naceron no mesmo día, o 30 de outubro de 1910, e o segundo é o seu paso por Xaén con pouco tempo de diferenza. Alí estivo Miguel Hernández loitando en 1937 e tamén alí estivo Carvalho, quen en 1936 estivera destinado en Úbeda e despois na capital provincial, Xaén, onde desempeñou a función de axudante dun xefe de servizos xurídicos, situado, pois, na plana maior do Exército de Andalucía; e en dúas ocasións actuou como avogado. Finalizada a guerra, Carvalho é detido e acusado, entre outros delitos, de "separatista" polo fiscal, pedindo cadea perpetua para o prisioneiro. Por falta de probas o Consello de Guerra condenou Carvalho, por "adhesión á rebelión", a doce anos e un día de reclusión menor. Foi internado no cárcere Xaén, de onde saíu en 1941 em liberdade provisional. De alí voltou para Ferrol.
En ‘Scórpio’ si encontramos referencias á vivencia da guerra do propio Carvalho. No que atinxe aos anos 1936-1939, en Scórpio Carvalho fai referencia a episodios da guerra por el experimentados: miliciano en Madrid, formación en Valencia, tenente en Andalucía, avogado defensor de un miliciano condenado a morte e fusilado, a protección de Castelao en Valencia, etc.
Despedimos esta parada cun treito dun poema de Carvalho, do seu libro Reticências ([1986-1989], 1990):
“Muitos morrerom, mas
nom falo agora desses mortos; falo
dos que tiverom que viver morrendo
entre os seus matadores, lendo a imprensa
que de lama os enchera, saudando
as insígnias contra as quais militaram.
Como pudemos viver? E mais vivémos.“
Vamos novamente deixar que sexa o propio Carvalho quen nos diga porque estamos aquí. Como lle conta a Carme Blanco nas súas conversas:
“Vivín primeiro nunha pousada próxima á casa da Troia, porque está na rúa que se chama Fonte de San Miguel, no cruce con Brillares, que hoxe ten o nome restaurado “Abril Ares”. Alí vivín algún tempo. Vivín tamén na Travesía do Instituto, ou Tránsito dos Gramáticos hoxe, e, finalmente na rúa da Azabachería e na da Troia. Esas foron as miñas pousadas en Santiago; eu vivía en pousadas. Algúns estudantes que dispuñan dun presuposto folgado vivían en hotel, pero o corrente era que os estudantes vivisen en pousadas; pousadas que distaban muitísimo de estar dotadas das necesarias condicións de hixiene e comodidade, pero, entón, os mozos exixíamos mui pouco e aturábamos, coa nosa mocidade, o frío, a humidade, e as molestias que ocasionaban as deficientes instalacións” (C.Blanco)
Isto mesmo trasladou para ‘Scórpio’, onde Sagitário conta que:
“Um senhor, amigo do pai de Scórpio e do meu próprio pai, buscou-nos pousada em Santiago, e aqui estamos instalados na rua da Fonte de Sam Miguel.”
Lembremos que Calero chegou aquí con apenas 15 anos e que cumpriu 16 xa co curso universitario 1926-1927 comezado. Este barrio foi o da súa mocidade.
E como típicos estudantes masculinos da época, para alén da poesía e da política, tiñan tempo para outros asuntos. Como asistir a un faladoiro no Derby con, entre outros, Sebastián González, ou, como, conta Sagitário, mocear...
“(..) Ainda podemos picar no grémio das aprendizes de costureiras, se queremos aventurar-nos polo bairro do Sar, pola poça de Bar ou a rua de Sam Pedro, onde vivem criaturas mais chás e desenvoltas que a maioria das estudantes, com maior naturalidade no seu trato, mas sumamente atentas a defender-se de qualquer excesso de entusiasmo amoroso que deteriore a sua posiçom de rapazas casadeiras. (…)” (XVIII – Sagitário).
Daquela non existía aínda o Ensanche, Compostela era aínda máis pequena do que hoxe e nela si que se coñecía case todo o mundo, a pesar do que, como hoxe, tiña diferentes capas e existían diferentes círculos de estudantes cos que Carvalho se trataba en maior ou menor medida ou só con algúns membros, como o círculo dos seus amigos Luís Seoane e Paco del Riego, que era tamén o de Ánxel Fole, Álvaro Cunqueiro ou Maside, e que se facían chamar o “Clan dos Nerunderem”. Fole e Cunqueiro partillaban pensión na Rúa da Ensinanza 11, e o que conta Cunqueiro daquela época non se diferencia moito do dito por Carvalho:
“Pagaba 4,50 ao día e iso daba dereito a sopa, dous pratos e sobremesa. De sobremesa mazá ou laranxa. Dispoñíamos de pouco diñeiro, pois tampouco precisaba máis, a cidade era gratis, os libros tamén. E tamén os soños.” (Extraído de http://literaturagalega.as-pg.gal/etapas/a-etapa-contemporanea-s-xx/a-vida)
Como vedes acabamos o paseo no lado oposto de onde comezamos, se na rúa Carreira do Conde viviu Carvalho os seus últimos anos, aquí foi onde deu os seus primeiros pasos composteláns. Para despedírmonos quereríamos preguntarlle a Carvalho o mesmo que lle preguntou Carmen Blanco,
“Nos últimos anos a súa vida transcorre preferentemente en Santiago de Compostela, que diferenzas atopa entre a Compostela destes anos e a da súa xuventude universitaria?”
Ao cal responde Carvalho:
“Era aquel Santiago unha cidade pequena, onde todos nos coñecíamos, onde a Universidade era o centro indiscutíbel da vida colectiva e onde era perfeitamente posíbel unha relación intensa con todas aquelas persoas que se encontraban na mesma liña de vida profesional que nós; hoxe non ocorre así, de maneira que aquel Santiago (aínda que máis pobre) era un Santiago onde a relación entre os amigos era muito máis intensa, era un Santiago de tertulias. Aínda que eu nunca fun mui afeizoado às tertulias de café, por suposto relacionábame todos os días cun grupo de persoas que eran amigos fraternais meus.”
