Mapa Literario de Compostela

Paseo dedicado á vida e a obra do escritor ourensán Carlos Casares, a quen se lle dedicou o Día das Letras Galegas no ano 2017, e á súa relación coa cidade de Compostela. O percorrido achégase a algúns lugares relevantes da vida de Casares en Santiago, como a antiga Facultade de Filosofía e Letras, na que estudou; a libraría Hernández, onde tivo acceso a libros prohibidos pola ditadura; o pazo de Xelmírez, sede do primeiro parlamento de Galicia e lugar de inicio da actividade parlamentaria do autor ou a casa de Ramón Piñeiro, na que pasou xornadas de conversa ao redor da xa famosa “mesa de braseiro”.

1. Praza de Mazarelos

Ao longo deste paseo, iremos coñecendo a vida e a obra de Carlos Casares, a quen este ano se lle dedicou o Día das Letras Galegas 2017, e a súa relación coa cidade de Compostela.

Aínda que el non era natural de Santiago de Compostela, naceu en Ourense en 1941, a biografía de Carlos Casares úneo a esta cidade e a ela volve de forma recorrente. A relación de Carlos Casares con Compostela comeza en 1962, ano no que vén para realizar estudos universitarios e especializarse en Filoloxía Románica. Aquí entrará rapidamente en contacto con persoas ligadas ao galeguismo, o que marcará a súa estadía na cidade e súa personalidade no futuro. Unha vez acabados os estudos, volve para Xinzo de Limia, onde pasará a maior parte da súa infancia, á espera da convocatoria de oposicións, pero antes chámano para ser profesor auxiliar en Viana do Bolo. Durante a súa estadía en Viana do Bolo realiza actividades pouco do gusto do réxime franquista e acúsano de comunista e é expedientado, despedido e inhabilitado para dar aulas en Galiza.

Como consecuencia disto, marcha para Bilbao. Que fixera? Hai varias versións. Unha delas foi que propuxo que os nenos pobres da vila puideran acceder gratuitamente aos servizos do comedor escolar, outra relacionouno cunha obra de teatro... Talvez foi todo xunto. Por certo, hoxe ese colexio de Viana do Bolo chámase Instituto Carlos Casares.

Talvez a afección que sempre tivo polos trens Carlos Casares lles fixo lembrar os "tren agitprop" da época soviética que viaxaban polo país cheos de artistas e actores que difundían propaganda. Mesmo tiñan unha imprenta a bordo! Relacionado con isto, Casares en 1983 aceptou o convite da Unión de Escritores da Unión Soviética para viaxar en tren pola URSS impartindo conferencias e participando en seminarios con xente como Vázquez Montalbán e Juan Perucho... O certo é que Carlos Casares era un grande afeccionado aos trens, pero aos trens en miniatura, mesmo fixo unha casa no xardín da casa só para as súas maquetas e trens, dicía ter uns 80 metros de vía! E aínda relacionado cos trens: No ano 1971 coñece a Kristina Berg cando realiza unha viaxe en tren de Ourense para Santiago de Compostela. Acabarán casando só tres meses despois. A orixe sueca de Kristina lígao a un mundo novo, o sueco, co que vai establecer unha relación intensa e que lle parecerá un modelo ideal para a súa Galiza soñada.

Era un home tan versátil e vital que mesmo visto hoxe pode parecer hiperactivo, por exemplo, en 1981 é elixido parlamentario polo grupo socialista, co que se presenta como independente; do ano 1985 ao 2002 (ano da súa morte) foi director da Editorial Galaxia-onde publicou a súa primeira novela “Vento ferido” (1967)- e da revista Grial -onde el publicara varios relatos; de 1996 ao 2002 é presidente do Consello da Cultura Galega; tamén desde 1996 até 1999 foi director do Pen Clube de Galicia; ingresou na RAG en 1978; formou parte do Padroado das Fundacións Caixa Galicia e da Camilo José Cela.... Por facer, mesmo deu aulas de galego en Nova Iorque!

Como anécdota comentar, como talvez xa saibades que alí estaba o hotel Suízo, e alí estiveron hospedados, entre outra moita xente, Ernest Hemingway e Torrente Ballester. Sobre Hemingway (1927-29) fixo Casares unha das múltiples biografías que escribiu, “Hemingway en Galicia”, onde nos di que o autor norteamericano dicía de Compostela que era a cidade máis fermosa que vira xamais. De Torrente Ballester Casares traduciu para o galego varias obras.

2. Antiga Facultade de Filosofía e Letras

O Casares estudante estará na cidade entre 1962-1967. Chega a Compostela con 20/21 anos e será nesta facultade na que se especialice en Filoloxía Románica.

Pero hai que recoñecer que a Filoloxía Románica non é a única ocupación de Casares nos seus anos de estudante: vai formar parte activa do grupo de estudantes galeguistas que se aglutinan entorno a Ramón Piñeiro, e integrarase en asociacións estudantís contrarias ao réxime.

Pero non se trata de que Casares chegara a Compostela e descubrira un mundo totalmente novo,senón que xa traía algo de espírito combativo de seu. Casares nace en Ourense en 1941 no seu dunha familia de clase media, mais cedo, con 3 anos, vai ir vivir a Xinzo de Limia, onde seu pai que é destinado como mestre. De tal xeito Casares pasa a súa infancia fortemente ligado á lingua do país, a predominante nesta contorna. Sendo adolescente, os pais envíano ao Seminario de Ourense a estudar Humanidades onde sofre unha forte represión lingüística.

A raíz disto, veremos unha primeira mostra de inconformismo e carácter combativo en Casares, que expresa publicando o xornal clandestino e manuscrito O Averno, do que el será director, redactor... Esta é a súa primeira experiencia literaria. Custaralle varios desgustos que o levan a abandonar o Seminario, facer o bacharelato por libre ter, polo tanto, tempo (unha das necesidade dos artistas) para seguir coas súas lecturas, entre elas libro prohibidos polo Franquismo que lle facilitaba o bibliotecario de Xinzo, comezar a asistir a faladoiros, como o de Vicente Risco en Ourense, e escribir as súas primeiras obras, que foron poéticas, xénero que pronto abandonaría seducido pola narrativa malia terlle reportado algúns premios literarios.

Con estes “antecedentes” chega Casares a Compostela e, como non podía ser doutro xeito, vaise integrar rapidamente no círculo de estudantes galeguistas que se aglutinaban arredor de RamónPiñeiro. Farase ademais membro activo da Asociación Democrática de Estudantes (ADE) e do Frente de Liberación Popular (FELIPE), de corte marxista. Vai participar en actividades culturais contrarias ao réxime e iso situarao no punto de mira da policía que garda nos seus informes policiais testemuña da participación de Casares en manifestacións, peches na universidade, folgas xerais. Mais, sen dúbida, un dos acontecementos máis sinalados na súa traxectoria como estudante tivo lugar no ano 1967, concretamente o 18 de xaneiro, cando se celebra no Burgo das Nacións unha conferencia do profesor José Luis López Aranguren, un dos filósofos e ensaístas españois máis influentes do século XX pero ademais un recoñecido disidente do franquismo que fora expulsado da universidade de Madrid por facer público o seu posicionamento contrario á política represiva da ditadura na universidade. Este feito non pasou desapercibido para as autoridades da época que ao pouco de comezar o acto irromperon no Burgo das Nacións para o cancelar. Como consecuencia, o profesor Aranguren e a persoa encargada da presentación do evento, que non era outra que Carlos Casares, foron trasladados á comisaría de policía, onde estiveron detidos até a mañá seguinte, cando son liberados sen maiores consecuencias.

Estamos pois nun contexto político e social de revoltas e protestas estudantís. Organízase no ano1967 unha das actividades de maior transcendencia na cidade: o concerto de Raimon. Este concerto tivo lugar no Estadio da Residencia, no actual Campus Sur da Universidade de Compostela, o 9 de maio de 1967 e tivo moitísima concorrencia. Casares participou de maneira activa na súa organización, pero tamén foi o autor, xunto con Salvador García Bodaño, da tradución da letra das letras das cancións de Raimon ao galego, tradución que será editada nun folleto no que se inclúe a versión orixinal en catalán e a tradución ao galego, e do que se publicarán 3.000 exemplares.

Como se pode apreciar, a vida universitaria de Carlos Casares non foi especialmente tranquila e estivo moi marcada pola súa actividade política e comprometida, ligada ao galeguismo. Unha vez rematada a carreira, Casares regresará a Xinzo de Limia.

Se quixéramos saber máis sobre a etapa de Casares como estudante, poderiamos entrar na súa obra “Xoguetes pra un tempo prohibido” (1975) (gaña o certame de novela co que se conmemora os 25anos de Galaxia), xa que garda bastantes trazos autobiográficos, e o seu protagonista, Elías Paz, tenunha traxectoria vital moi semellante á Casares e comparte tamén con el o feito de formar parte dunha mocidade culta e activa, ilusionada pola utopía revolucionaria. Como anécdota, comentar que no libro, fala tamén da figura de Aranguren contando que os do Opus lle chamaban “Amarguren”.

Antes de abandonar este espazo, citar o antigo restaurante O Asasino, un local do que fala Casares: “Andabamos polas tascas co noso galego ás voltas, dando clases en tabernas como o Estradense, o Asasino, onde fora”. (Carlos Casares en Compostela).

4. Rúa do Vilar

En toda a obra literaria de Casares só dúas teñen como escenario Compostela, pero curiosamente, en ambas se cita a rúa do Vilar. Unha delas xa foi citada, “Xoguetes pra un tempo prohibido”. A outra mención ao Vilar atópase no relato “Cagliostro en Compostela”, e forma parte da obra Os escuros soños de Clío, (1979).

A obra literaria de Carlos Casares é unha obra extensa e variada, e é que se mantivo desde moi novo até o final da súa vida. Escribiu poesía (xénero que practicou moi novo e abandonará cedo, rendido ante os encantos da narrativa, malia ter gañado algúns certames), foi ensaísta e biógrafo, escribiu novelas, contos para adultos e pequenos, foi columnista en varios xornais (La Voz de Galicia)... era un home versátil.

Casares vivía o “pracer de observar o mundo e narralo”, un pracer que, segundo el mesmo contou, aprendera do seu avó. Era “amante das miniaturas”, o que podería explicar a súa paixón polo relato curto, o conto, que dominou e cultivou con mestría. Pero como como el dicía, tamén era un namorado das miniaturas figuradas, isto é, “dos detalles, de fixarse no que fai a xente pola rúa”. Era ademais un bo conversador, que gustaba moito do falar de sobremesa, dos contos na lareira, sentía entusiasmo pola oralidade, por escoitar historias que proviñan do popular... Todo isto, regado cunha enorme paixón por “contar” e poñendo o acento en comunicarse, vai filtrarse nas súas obras, nas que emprega unha forma e unha linguaxe accesible, sinxela e con claridade expositiva e ademais emprega un humor fino, cunha ironía moi propias das conversas destas sobremesa, informais, das que tanto gostaba.

Os temas que elixirá e o acompañarán en toda a súa traxectoria van ser profundamente humanos aínda que en moitas ocasións os envolva de fantasía e surrealismo que ás veces pode recordar a Cunqueiro. Estes temas van ser a memoria, a defensa dos débiles, a reivindicación da diferenza, a non violencia, a solidariedade, a honestidade ou o compromiso.

Mención especial merece o seu traballo na literatura infantil e xuvenil. Do seu puño xorden obras moi coñecidas para para lectores e lectoras miúdas, sendo un dos autores renovadores, por non dicir iniciadores neste ámbito. Casares aposta porque a xente máis nova se incorpore á literatura galega. Hoxe resulta impensable unha cultura galega sen editoras como OQO e Kalandraka e autores e autoras como Fina Casalderrey ou Núñez Singala, pero isto non sempre foi así e o cambio debémosllo en boa medida a Casares, tanto como escritor como no seu labor como editor en Galaxia.

Antes de ir á seguinte parada queremos presentarvos brevemente aquelas obras de Casares escritas aquí, no seu tempo de estudante, xa que ao comezo presentamos xa aquelas que tiñan Compostela como escenario:

• Vento ferido (1967), Unha das súas obras máis coñecidas, o seu primeiro libro de relatos, cuxa publicación foi todo un acontecemento en Compostela. Debido ao relato dun paseo que se fai no conto "Coma lobos", a obra sufriu un intento de secuestro pola censura que sorteou, grazas a que, avisados os editores, sacaron todos os exemplares da editorial e agocháronos. Cando chegou a policía dixéronlles que xa se venderan todos. Logo diso, fíxose e distribuíuse unha segunda edición, reimprimindo a primeira, sen mudarlle a data.

• A Galiña Azul (1968), tamén moi popular, e obra fundacional da literatura infantil e xuvenil galega. Esta obra, ten forma de carta, está cargada de fantasía e de simbolismo, pois a Galiña Azul, ao contrario das demais galiñas, pon ovos de cores e non di cacaracá senón cacaracó, o que simboliza, realmente, o dereito á diferenza e á liberdade.

5. Antiga libraría Hernández (Rúa do Vilar, 56)

No número 56 da Rúa do Vilar estaba antigamente a Librería Hernández, unha libraría moi frecuentada por estudantes universitarios, entre os que tamén estaba Carlos Casares. De feito, Casares escribe nun artigo sobre esta libraría e sobre o seu propietario, Eduardo Hernández, coñecido como ‘O Xudeu’:

“O primeiro libreiro de libros antigos que coñecín foi Eduardo Hernández, aquel señor que tiña o seu establecemento nun portal da Rúa do Vilar, en Santiago, e a quen os estudiantes chamabamos cariñosamente O Xudeo. Nunca souben a razón do mote, porque Eduardo era un home xeneroso, que ós rapaces, polo menos a min, nos permitía pagar cando podiamos. Tiña un ollo clínico bárbaro. Recordo unha vez que cheguei ó negocio, alá polo ano 1967, e me dixo que acababa de recibir un libro que era, como el adoitaba dicir cando quería ponderar unha obra, «alta plumilla». Leveino, máis que nada por non desairar a quen puxera tanto entusiasmo no eloxio da obra, pero sen demasiada ilusión, pois o nome do autor nin me soaba. Foi así como descubrín Cien años de soledad, de Gabriel García Márquez. Desde entón, Eduardo converteuse para min no modelo do que debe ser un bo libreiro. Coñecía perfectamente o fondo da súa librería, seguía paso a paso a producción editorial española e dispuña dun olfato finísimo para localizar bibliotecas vellas, ademais desa outra característica, xa mencionada, de adiviñar os gustos dos clientes.”

A libraría Hernández foi un punto de encontro e de achegamento á cultura prohibida, pois esta libraría estaba especializada precisamente niso, na venda de obras prohibidas. Segundo conta Perfecto Conde nun artigo, esta era unha libraría semiclandestina que contribuíu a difundir moitas ideas. Relata que na rebotica desta librería, tiña o Xudeu gardadas as obras clandestinas que non pasaran a censura de Franco, que lle chegaban sobre todo de Arxentina e de Francia, e que vendía aos grupos de coñecidos ou dependendo da confianza que lle inspirase a persoa que entraba. Unha das primeiras veces que Carlos Casares visitou a librería Hernández foi en xullo de 1962, cando veu a Compostela para facer o exame de ingreso na universidade. Foi na rebotica desta librería onde Casares atopou algún libro de Arcadio López-Casanova, autor cuxa obra admiraba. Fixouse na fotografía do autor, que viña na lapela. Poucos días despois, co comezo do curso escolar, atopouno á entrada da facultade, recoñeceuno e presentouse e foron tomar algo ao Derby; nace, a partir de aquí, unha boa relación de amizade. Será el quen lle presente a quen será outra grande influencia nel, Ramón Piñeiro.

6. Pazo de Xelmírez

Situámonos neste momento diante do Pazo de Xelmírez porque aquí estivo provisionalmente o Parlamento de Galiza, desde decembro de 1981 até o seu traslado ao Pazo de Fonseca, no verán de 1982.

Actualmente localízase no pazo do Hórreo. Carlos Casares foi elixido deputado ao Parlamento Galego na primeira lexislatura por Ourense. Presentouse, xunto con Ramón Piñeiro, Alfredo Conde e Benxamín Casal, como independente nas listas do PsdG-PSOE.

Durante esta etapa como parlamentario, Casares participou (xunto a Ramón Piñeiro) nos debates e na redacción da Lei de Normalización Lingüística que será aprobada en 1983. Entre as súas disposicións máis importantes figuran: • O galego é a lingua propia de Galicia. • Os topónimos de Galicia terán como única forma oficial a galega. • A lingua galega é materia de estudio obrigatorio en tódolos niveis educativos non universitarios.

Porén, a súa actividade parlamentaria redúcese a unha soa lexislatura, pois unha vez pasada non se volverá presentar.

No Pazo de Raxoi, en concreto no segundo andar, ten a súa sede o Consello da Cultura Galega, órgano estatutario da Comunidade Autónoma de carácter asesor e consultivo cuxa finalidade é promover, difundir, asesorar e preservar os valores culturais galegos. Carlos Casares foi un dos seus presidentes, cargo que ocupou de 1996 ao 2002, ano do seu pasamento. Xa antes, en 1983, na súa época no parlamentario conxuntamente con Ramón Piñeiro, loitara pola creación do Consello da Cultura Galega. A chegada de Carlos Casares ao Consello da Cultura Galega supuxo, en certa medida, un revulsivo para a institución. Entre os seus obxectivos principais para a institución búscase afianzar as relacións do Consello da Cultura coas institucións públicas e tamén achegar unha visión modernizadora ao seu funcionamento.

Durante este tempo que Casares foi presidente, o Consello da Cultura Galega centrou parte da súa actividade en abrirse a áreas novas que superasen a concepción da cultura como literatura, lingua, historia, antropoloxía e pouco máis. El tiña moito interese por integrar no funcionamento da institución unha visión integral e plural da cultura, non limitada ás humanidades, que incluíuse os medios de comunicación, o ámbito científico e tecnolóxico... e na procura dunha interacción constante que buscase a cooperación entre elas. Con este propósito poténcianse seccións e comisións que traballen nestas áreas e intégranse novas metodoloxías. Por exemplo, un dos ámbitos culturais en que a cultura galega non estaba moi presente e que se potencia é o da banda deseñada; de feito, o Consello da Cultura Galega recibe en 2001 o premio Ourense de Banda Deseñada polo apoio do Consello a novos valores do cómic.

E todo isto no marco coa cultura exterior, coa ollada dirixida cara aos grandes debates da cultura contemporánea. A idea de ollar cara a fóra, de integrar a nosa cultura no marco internacional e traer o internacional a Galiza foi unha das ideas recorrentes de Casares. Xa antes esta institución, no ano 1987, o Encontro sobre Culturas Minoritarias Europeas busca dar pulo á dimensión internacional dos autores e das autoras galegas. Esta liña, inaugurada xa por Ramón Piñeiro, mantense durante a presidencia de Carlos Casares como un dos retos do Consello da Cultura Galega.